اختلالات مفصل گیجگاهی ـ فکی (TMJ Disorders)
مفصل گیجگاهی ـ فکی (Temporomandibular Joint) یکی از پیچیده‌ترین مفصل‌های بدن است که فک پایین را به استخوان گیجگاهی جمجمه متصل می‌کند. این مفصل با ایجاد حرکات لولایی و لغزشی امکان باز و بسته شدن دهان، جویدن، صحبت کردن و بسیاری از فعالیت‌های روزمره را فراهم می‌سازد.
هرگونه اختلال در این مفصل می‌تواند باعث بروز مشکلاتی نظیر درد در ناحیه فک و صورت، محدودیت یا قفل شدن حرکات دهان، ایجاد صداهای غیرطبیعی هنگام باز و بسته شدن فک و حتی کاهش کیفیت زندگی فرد شود. مجموعه این مشکلات تحت عنوان اختلالات مفصل گیجگاهی ـ فکی (TMD) شناخته می‌شوند.
این اختلالات طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها را شامل می‌شوند؛ از مشکلات شایع عضلانی گرفته تا جابجایی دیسک مفصل، بیماری‌های التهابی و دژنراتیو، آسیب‌های ناشی از ضربه، ناهنجاری‌های رشدی و در موارد نادر، ضایعات تومورال. شناخت و تشخیص صحیح هر یک از این بیماری‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا انتخاب روش درمانی مناسب می‌تواند از بروز عوارض جدی و مزمن جلوگیری نماید.
________________________________________
۱. اختلالات عضلانی (Myofascial Pain Dysfunction)
این دسته شایع‌ترین اختلالات مربوط به مفصل گیجگاهی ـ فکی هستند. منشأ اصلی آن‌ها در عضلات جونده قرار دارد و معمولاً با عوامل محرک بیرونی تشدید می‌شوند.
• علت: اسپاسم یا گرفتگی عضلات جونده (مانند ماستر و تمپورالیس) که اغلب در اثر استرس، دندان‌قروچه، فشارهای طولانی‌مدت یا عادات دهانی نادرست ایجاد می‌شود.
• علائم: درد منتشر در فک و صورت، حساسیت به لمس در نواحی عضلانی، سردردهای شقیقه‌ای یا گردنی و احساس خستگی فک پس از فعالیت طولانی.
• اهمیت: این نوع درد اغلب با مشکلات دندانی یا سینوسی اشتباه گرفته می‌شود و نیازمند تشخیص دقیق است.
________________________________________
۲. جابجایی دیسک مفصل (Internal Derangement of TMJ)
داخل مفصل گیجگاهی ـ فکی یک دیسک فیبروکارتیلاژ وجود دارد که حرکت روان و بدون اصطکاک را ممکن می‌سازد. جابجایی این دیسک یکی از مشکلات رایج TMJ محسوب می‌شود.
• انواع:
o جابجایی دیسک با برگشت (Disc Displacement with Reduction): دیسک در موقعیت غیرطبیعی قرار می‌گیرد اما هنگام باز شدن دهان به محل اصلی خود بازمی‌گردد. مشخصه اصلی این حالت ایجاد صدای «کلیک» یا «تق‌تق» هنگام باز و بسته کردن دهان است.
o جابجایی دیسک بدون برگشت (Disc Displacement without Reduction): در این حالت دیسک جابجا شده و به موقعیت طبیعی خود بازنمی‌گردد. این وضعیت معمولاً با قفل شدن دهان، محدودیت باز شدن و انحراف فک به یک سمت همراه است.
• علت: وارد آمدن ضربه به فک، دندان‌قروچه یا حرکات تکراری و غیرطبیعی مفصل.
________________________________________
۳. بیماری‌های التهابی و دژنراتیو مفصل
این دسته از بیماری‌ها بر اثر التهاب یا تخریب تدریجی مفصل ایجاد می‌شوند.
• آرتریت (Arthritis): التهاب مفصل که می‌تواند ناشی از بیماری‌های سیستمیک مانند روماتیسم مفصلی باشد. علائم آن شامل درد، تورم، خشکی مفصل به‌ویژه در صبح و محدودیت حرکتی است.
• استئوآرتریت (Osteoarthritis): نوعی بیماری دژنراتیو که به مرور زمان موجب تخریب سطوح مفصلی و ایجاد صداهای سایشی (crepitus) می‌شود. درد هنگام جویدن و کاهش دامنه حرکتی از علائم بارز آن است.
• آرتریت عفونی: حالت نادری است که بر اثر ورود عوامل میکروبی به مفصل ایجاد می‌شود و نیازمند درمان فوری است.
________________________________________
۴. آسیب‌ها و شکستگی‌های مفصل
آسیب‌های ناشی از ضربه مستقیم به فک می‌توانند منجر به شکستگی کندیل یا صدمه به بافت‌های نرم اطراف مفصل شوند.
• علت: تصادفات، سقوط، ضربات ورزشی یا وارد آمدن ضربه شدید.
• علائم: درد حاد، کبودی، تورم، ناتوانی در بستن دهان، محدودیت شدید حرکتی و انحراف آشکار فک.
• اهمیت: در صورت عدم درمان صحیح، این آسیب‌ها می‌توانند به مشکلات مزمن یا ناهنجاری‌های رشدی منجر شوند.
________________________________________
۵. اختلالات رشدی و مادرزادی مفصل
برخی ناهنجاری‌های مفصل گیجگاهی ـ فکی به صورت مادرزادی یا در طول رشد ایجاد می‌شوند.
• هیپوپلازی کندیل: رشد ناکافی کندیل که منجر به کوچک شدن فک پایین و مشکلات عملکردی می‌شود.
• هایپرپلازی کندیل: رشد بیش از حد یک طرف کندیل که باعث عدم تقارن صورت و انحراف خط میانی دندان‌ها می‌گردد.
• پیامدها: مشکلات زیبایی، اختلال در بایت و گاهی بروز درد یا محدودیت حرکتی.
________________________________________
۶. تومورها و ضایعات مفصل
هرچند بروز تومور در مفصل گیجگاهی ـ فکی نادر است، اما در تشخیص افتراقی باید مورد توجه قرار گیرد.
• تومورهای خوش‌خیم: شامل استئوکندروما و استئومای کندیل که معمولاً رشد آهسته دارند.
• تومورهای بدخیم: مانند کندروسارکوما یا استئوسارکوما که می‌توانند موجب درد، تورم، تخریب استخوان و تغییر شکل صورت شوند.
• اهمیت: هرگونه توده یا تغییر غیرطبیعی در ناحیه مفصل باید به‌سرعت مورد بررسی تخصصی قرار گیرد.